Hunimua Risanai Wai Tutu hitu Labuan Saheu is de traditionele en als heilig beschouwde naam voor Waai. De Waainezen waren de allereerste bewoners van het noordelijk gelegen gebied Hitu op het eiland Ambon. In het Hokapokol gebergte, dat we kennen als Gunung Salahutu bevonden zich verschillende kleine dorpen, Eri’s. Sommige plekken op het gebergte worden nog steeds als heilig beschouwd en een enkeling noemt Salahutu ook wel de geestenberg, vanwege zijn mythische verhalen en legendes.

Waai ligt aan de oostkust van Ambon aan de zee Teluk Waai en werd opgericht in de 17e eeuw na verschillende verhuizingen vanuit het hoge deel van het Salahutu-gebergte, de hoogste berg van Ambon. Het waren de zeven dorpen of Eri, die besloten om met elkaar nieuw land te gaan bewonen aan de kust van het eiland. Deze zeven eri’s waren Eri Eluhu/Nuhurela, Eri Nani, Eri Pokingsaung, Eri Patingsaung, Eri Hunimua, Eri Amalaing en Eri Amaheru. Volgens overlevering van Moyang Janis nam de oudste zoon van de sultan van Eri Nuhurela, Janes Tuhalauruw, een speer. Hieraan werden in olie gedoopte strengen gedroogde kokosbloemblaadjes gebonden en aangestoken. De brandende speer werd vanaf de berg naar beneden geworpen. De plek waar de speer terecht zou komen zou nieuw grondgebied worden. Met hulp van honden werd naar de speer gezocht. Die werd gevonden en uit het heldere water van een bron gehaald. Als teken werd deze bron Ula Mata genoemd (ula = tanda) en later Kepala Air of Waiselaka.  De speer werd uitgeroepen tot Tombak Negeri (Speer die de plek bepaalt voor nieuw land). Met deze Tombak Negeri keerde men terug de bergen in om de verhuizing richting het nieuwe aan het strand gelegen land te regelen. Na overleg met de koning van Eri Nani kreeg hun Kapitan (leider) Barnadus Reawaruw de leiding over de nieuwe negeri (land), dat Waai zal heten. Waai betekent dat het land wordt geflankeerd door grote rivieren die afkomstig zijn van de berg Salahutu.

Sejarah Negeri Waai

Oorspronkelijk lag Negeri Lama (oude dorp) aan de voet van de berg Salahutu. Waai is een christelijk dorp en telt momenteel meer dan 7.950 inwoners. Het ligt tussen de eveneens aan de oostkust gelegen moslimdorpen Liang (ten noorden) en Tulehu (ten zuiden).

Waai is beroemd vanwege zijn toeristische kracht genaamd “Air Waiselaka” (Waiselaka rivier), waar zich veel vissen en alen bevinden. Deze heilige Morea (aal) is tegelijkertijd het icoon van de hele gemeenschap in Waai.

Ten zuiden van Tulehu ligt het christendorp Suli met wie Waai een zuster-relatie heeft. Waai en Suli hebben pela-verbonden met veel dorpen van het eiland Seram. Met het dorp Kaibobo (west Seram) hebben Waai en Suli het strenge verbond Pela Keras. Dit strenge verbond is een bloedbroederschap, dat werd gesloten om de onderlinge band te verstevigen met de eeuwige belofte elkaar in tijden van nood bij te staan. Met het moslimdorp Morella, gelegen aan de noordwestkust van Ambon heeft Waai het verbond Pela Tampa Sirih (zie verder hieronder over de pela-verbonden).

  • Wat is Pela?
De belangrijkste rol bij het ontwikkelen en het handhaven van deze gemeenschappelijke Molukse identiteit moet toegeschreven worden aan het pela-verbintenis systeem. Pela is een verbintenis tussen een of meer dorpen, vaak op verschillende eilanden en behorend tot verschillende godsdiensten. Hoewel ieder dorp maar één of enkele pela-schappen heeft, is het totaaleffect van dit dichte netwerk van elkaar kruisende verbintenissen zo sterk, dat alle bewoners van de Molukken betrokken zijn bij de pela-gedachte en daarin het idee van een eenheid beleven, waar allen in delen.
Het pela-schap vindt zijn ontstaan in het grijze verleden, lang voordat de Europeanen de “specerijeneilanden” bezetten, op zoek naar kruidnagel en nootmuskaat. Gedurende de Portugese en Nederlandse veroveringen in de 16e en 17e eeuw, werd het pela-schap aangewend om de vreemde indringers te weerstaan en om elkaar te helpen in tijden van nood. Er zijn pela-verdragen, die in die periode werden aangegaan en die tot op heden nog bestaan. Nieuwe pela-schappen werden aangegaan gedurende het verzet tegen het Nederlandse kolonialisme. Toen deze strijd verloren was en het gebied door een economische depressie werd getroffen, werden pela-verdragen gesloten als een middel om toegang te krijgen tot voedselbronnen. In die tijd gingen veel arme dorpen van Ambon verbintenissen aan met de sagorijke dorpen op Seram.

Er zijn drie vormen van pelaschap, namelijk:

  • De “Pela keras” (harde pela)
  • De “Pela gandong” of “Bungso” (baarmoeder-pela)
  • De  “Pela tempat sirih” (zachte pela)

Pela tuni/keras
De vertaling van ‘pela keras’ is ‘harde pela’ . Bij het afsluiten van dit verbond beschouwden de betrokken partijen elkaar als bloedbroeders. Men was verplicht elkaar bij te staan bij bijvoorbeeld sterfgevallen of dorpsfeesten. Of om wederzijdse hulp te verlenen in tijden van nood, of materiële hulp bij het bouwen van een kerk of moskee. Daarnaast kan een verbond gesloten zijn om elkaar financiële steun te bieden. Bij dit pela-verbond is een huwelijk tussen de pela-genoten ten strengste verboden. Een liefdesrelatie tussen pela-genoten wordt veelal beschouwd als een vorm van incest. Op het overtreden van de regels geven voorouders strenge straffen. Ook de pela-vorm ‘pela batu karang’ valt onder de ‘pela-keras’. ‘Batu karang’ staat voor bloedkoraal. Het bloedkoraal is een symbool voor het hechte pela-verbond.

Pela gandong
‘ Gandong ‘ is afgeleid van ‘kandungan’=baarmoeder. Dit soort pela is even sterk als de pela keras en heeft dezelfde regels. Het hoofddoel van deze pela is gericht op de speciale relatie tussen de clans van verschillende dorpen die verbonden zijn door een gemeenschappelijke herkomst.

Pela tempat sirih
‘Tempat sirih’ is een houten doos of koperen schaal met daarin een betelnoot. De sirih geeft men bij visites en adatceremonieën aan elkaar door. Het kauwen op de sirih wordt gezien als een symbool van vriendschap. Het verbond kwam tot stand doordat kapitans elkaars tempat sirih uitwisselden. Bijvoorbeeld om een vechtpartij te voorkomen, of om onderlinge handel te stimuleren of te vereenvoudigen. Dit verbond is een vriendschappelijk verdrag. Men mag onderling huwen en elke hulp die men elkaar zou kunnen geven is vrijwillig en geschiedt niet onder dreiging van voorouderlijke sancties.

Waai is met het eveneens op Ambon aan de noordwestkust gelegen dorp Morella zowel pela gandong als pela tempat sirih. Pela gandong vanwege de oorspronkelijk zelfde stamvader. Pela tempat sirih vanwege het feit, dat Morella tijdens een gevecht tussen dorpen veel Waaineze moeders en kinderen uit de handen van de vijand wist te houden. Als eeuwige dank is dit pela tempat sirih verbond gesloten.

  • Pela in Nederland

De pela-verbanden tussen de Molukkers in Nederland zijn sterk gebleven. Voor de tweede generatie wordt de situatie ingewikkelder, omdat de pela-genoten dikwijls in dezelfde woongemeenschap leven, terwijl in de Molukken de pela-genoten ver van elkaar wonen. Bij samenkomsten zoals doop, belijdenis, huwelijk en begrafenis wijst men elkaar de pela-genoten aan en laat hen met elkaar kennis maken. Ze worden vermaand om met elkaar om te gaan alsof ze eigen broers en zusters zijn. In de Molukken zelf kent men alleen de pela van vaderszijde van herkomst. Dit heeft zijn grond in de maatschappelijke regel dat als een meisje trouwt zij haar eigen familie verlaat en gaat behoren tot de familie van de man, nadat deze de bruidprijs (harta kawin) heeft betaald; de vrouw wordt officieel opgenomen in zijn familie (mata rumah) tijdens het traditionele huwelijksfeest (kawin adat) in het oude familiehuis (rumah tua). Alle kinderen die zij ter wereld brengt behoren tot de familie van haar man en hebben dientengevolge alleen de pela’s van zijn dorp, gewoonlijk een of twee pela-verbintenissen. In Nederland laten Molukkers niet alleen de pela-schappen van vaderszijde, maar ook van moederszijde gelden. Eén persoon kan zo vastzitten aan een groot aantal pela-verbintenissen, die hem of haar ernstig in de weg staan bij het kiezen van een partner. Een ander belangrijk verschil is dat in de Molukken de pela-genoten meestal met elkaar in contact treden op het niveau van twee dorpsbesturen, terwijl in Nederland die relaties tussen de individuele pela-genoten op de eerste plaats komen. Maar wanneer ook maar de hulp wordt gevraagd door een pela-dorp in de Molukken, dan zal de dorpsvereniging van dat dorp in Nederland (kumpulan) zeker geld proberen in te zamelen en op te sturen. Tenslotte is ook in Nederland de pela een belangrijk symbool van Molukse identiteit en eenheid.

Het pela tempat sirih verbond met negeri Morella bestaat het langst. Het pela keras verbond met negeri Kaibobo kwam later.

Waai en Morella hebben oorspronkelijk dezelfde voorouderlijke stamvader Tuherella/Tuharella. Daardoor zijn deze twee dorpen eigenlijk broederdorpen. Dit is ter herleiden naar verschillende (en sommige als heilig beschouwde) namen, die zowel in Waai als Morella voorkomen, zoals:

Wai sungai Selaka en Tandjung Salaka, di gunung LataEla, op de berg Lata Ela.’

Batu naga en de tandjung naga komt allebei voor in Waai en in Morella.

Letekori Lau Yupu Towa Paila (oorspronkelijk voorouders van mata rumah Kala)

Sane Taha Lepaila Tuhurella (afgeleid van de voorouder van Tuharella)

Rula Tahinano Yina Tatielya (Dengan istrinya nenek Tatielia = met zijn vrouw oma Tatielia)

Huni Ylapoko Amanuela (bewoner van Ulapoko Amanuela)

Sane Kutika Luwai Tapala (Disuatu saat Timbul Masalah = in geval van problemen samengevoegd)

Wali Aa Kilingsina Tapiula (twee broers Kilingsina en Tapiula)

Rihu sama Kiningsina Tapiula (berpisah tempat tinggal Kilingsina dan Tapuila = aparte woonplaats van Kilingsina en Tapuila)

Tapiula Takata Tiri Haita Paukala (Tapiula ke Tatiri pantai Baguala = Tapiula vertrekt naar wat wij nu kennen als Waitatiri aan het strand Baguala)

Kilingsina taka Moki Haita Tunuhala (Kilingsina vertrekt naar Moki strand Tunuhala)

Tapiula Kupa Hunimua Metiela (Tapiula di Hunimua Tanjung Meti Ela = Tapiula in Hunimua aan landtong/voorgebergte Meti Ela)

Kilingsina Kupa Lataela (Kilingsina di daratan Lataela = Kilingsina naar het vasteland van Lataela)

Lea Asele Taisa Sila-Sila (Terbagi Turunan dua Sila-Sila = afkomst in tweeën gesplitst)

Kapa-Kapa wali Aa Kakula (Bersatu kembali seperti sedia Kala = gebruikelijke hereniging)

Hanu Soa Hatu Waai Morella (Membangun persatuan Waai dan Morella = oprichting van een verenigd Waai en Morella)